Zjawisko samobójstwa na tle historycznym i kulturowym
Jedną z najdrastyczniejszych i najbardziej znanych od wieków form rozwiązywania problemów życiowych jednostki jest rezygnacja z życia. Samobójstwo – pomimo że może być realizowane z pełnym okrucieństwem, a innym razem prawie niezauważalnie – budzi wiele kontrowersji i pozostawia za sobą ogromną smugę cierpienia, poczucia winy, wstydu wśród bliskich, którzy niejednokrotnie do końca życia nie mogą się otrząsnąć z tego doświadczenia.
Samobójstwa, pozbawiające jednostkę jakichkolwiek szans odwrócenia zdarzeń, potępiane przez wiele kultur, co roku popełnia dziesiątki tysięcy dorosłych i dzieci niezależnie od miejsca i otoczenia, w jakim przebywają.
„Każdy przypadek śmierci, będący wynikiem bezpośredniego lub pośredniego negatywnego lub pozytywnego działania wykonanego przez samą ofiarę, która wie, jaki będzie rezultat tego działania.” – Durkheim, 1979 „Samobójstwo to takie świadome zachowanie jednostki, którego przynajmniej jednym z bezpośrednich celów jest pozbawienie siebie życia. ” – Hołyst, 1996
Samobójstwa jako problem zdrowia publicznego w Polsce
Polska należy do krajów o średnim natężeniu zgonów samobójczych i jednym z najniższych wskaźników zgonów samobójczych kobiet. Na jedną samobójczynię przypada pięć zgonów samobójczych mężczyzn. Po II wojnie światowej możemy zaobserwować sukcesywny wzrost liczby samobójstw w Polsce, a ponadto zmianę cech demograficznych samobójców.
W latach 50-tych w miastach popełniano prawie dwukrotnie więcej samobójstw niż na wsi, natomiast w latach 70. i 80. proporcje się wyrównały, zaś w następnych dziesięciu – odwróciły. O ¼ więcej samobójstw dokonano na wsi niż w mieście.
Liczba zamachów samobójczych zakończonych zgonem
Wykształcenie samobójców wg statystyk (w nawiasie zostali uwzględnieni mężczyźni):
- podstawowe niepełne – 84 (48);
- podstawowe – 804 (636);
- zasadnicze zawodowe – 735 (658);
- średnie – 348 (250);
- wyższe – 92 (60);
- brak informacji o wykształceniu – 3.174 (2.555).
Stan cywilny osób podejmujących zamachy samobójcze:
- kawaler, panna – 1.703 (1.412);
- żonaty, zamężna – 2.175 (1.794);
- konkubinat – 208 (162);
- wdowiec, wdowa – 310 (182);
- rozwiedziony(a) – 344 (282);
- separacja – 51 (45);
- pozostałe – 446 (330).
Wiek osób podejmujących zamachy samobójcze
Z niepokojem należy odnotować wzrost samobójstw dzieci. Liczba dzieci ginących w zamachach samobójczych w ciągu roku jest zbliżona do liczby dzieci ginących w wypadkach drogowych.
Sposób popełnienia samobójstwa:
- otrucie gazem 24 (15),
- zażycie trucizny 28 (16),
- zażycie środków nasennych 190 (69),
- uszkodzenie układu krwionośnego 160 (110),
- inne samookaleczenie 184 (140),
- rzucenie się z wysokości 361 (229),
- utopienie się 91 (43),
- powieszenie się 3.801 (3.322),
- rzucenie się pod pojazd 82 (63),
- zastrzelenie się 41 (40),
- inny 275 (160).
Ustalone przyczyny zamachów:
- 835 (553) – przyczyną była choroba psychiczna,
- 671 (536) – nieporozumienia rodzinne,
- 319 (249) – przewlekła choroba,
- 371 (283) – zawód miłosny,
- 256 (207) – warunki ekonomiczne,
- 76 (68) – nagła utrata źródeł utrzymania,
- 74 (54) – śmierć bliskiej osoby,
- 53 (28) – problemy szkolne,
- 22 (17) – trwałe kalectwo,
- 6 (4) – chory na AIDS,
- 5 (1) – niepożądana ciąża.
Wg psychologów aby mogło dojść do uruchomienia zachowania suicydalnego, musi wystąpić obok czynników wyzwalających jeszcze co najmniej jeden z podanych warunków:
- widzenie w sobie źródła frustracji,
- zablokowanie możliwości przeciwstawienia się sytuacji frustracyjnej,
- niemożność zareagowania odwetowego,
- frustracja postrzegana jako zagrożenie osobiste,
- ubogi repertuar mechanizmów obronnych wykorzystywanych przez jednostkę w sytuacji frustracji.
Wszystkie wymienione objawy są bardzo charakterystyczne dla jednostek znajdujących się w stanie depresji. Dlatego osoby depresyjne należą do grupy najwyższego ryzyka zamachów samobójczych.
Typologia samobójstw
Zostały wyodrębnione cztery typy samobójstw (wg Durkheima):
1. Anomiczne;
2. Altruistyczne;
3. Egoistyczne;
4. Fatalistyczne.
Samobójstwo anomiczne powstaje na tle rozluźnienia lub zerwania więzi między jednostką a społeczeństwem.
Czynnikami wyzwalającymi procesy anomiczne mogą być:
- kryzysy gospodarcze lub systemowe,
- nagłe wzbogacenie,
- utrata pracy,
- gwałtowny awans społeczny odrywający jednostkę od dotychczasowego środowiska.
Motywacja altruistyczna wypływa z silnego przywiązania jednostki do norm społecznych. Często przejawia się w postaci heroicznej np. poświecenie się dla drugiego człowieka (śmierć w pożarze w celu ratowania życia).
Samobójstwo egoistyczne dominuje u osób, które nigdy nie wytworzyły silnych więzi ze środowiskiem społecznym.
Samobójstwo fatalistyczne wywołane jest zdarzeniem losowym, z którym jednostka nie jest w stanie się pogodzić. Do tej kategorii zalicza się także przypadki eutanazji.
Efekt Wertera
Jest jednym z dramatycznych efektów wywierania wpływu społecznego na jednostkę. Usłyszenie informacji o samobójstwie w mediach, w otoczeniu, obserwacja tego typu zdarzenia może w przypadku niektórych osób działać jak iskra zapalna uruchamiająca własne zachowanie.
Czynniki mające wpływ na zwiększenie ryzyka naśladowania zamachu samobójczego:
– status społeczny samobójcy obserwowanego (osoby sławne dość często są wzorcami tego typu zachowań),
– możliwość identyfikacji z obserwowanym samobójca,
– gotowość emocjonalna do tego typu rozwiązań (gniew, pragnienie odwetu, silny lęk, niepokój),
– kryzys dotychczasowych strategii reagowania w sytuacjach trudnych.
Syndrom presuicydalny
Jest to proces ,,dojrzewania” do samobójstwa, dość złożony. U niektórych osób przebiega dłużej, u innych krócej i ma kilka charakterystycznych etapów.
Najczęściej opisywany jest syndrom presuicydalny w ujęciu Ringera (1987) i obejmuje 3 fazy:
– zawężenie,
– hamowanie agresji,
– wyobrażenie śmierci.
Zawężenie polega na fiksacji jednostki na własnych przeżyciach i ograniczeniu naturalnej życiowej ekspansji. Przejawia się niemożnością sprostania wymogom życia, koncentracji na własnych problemach i analizowaniu zdarzeń przez pryzmat tych problemów. Następstwem takiego postrzegania rzeczywistości jest poczucie odrętwienia, rezygnacja z aktywnego życia, brak spontaniczności, dominacja sfery emocjonalno-afektywnej nad racjonalną. Koncentracja na osobistych przeżyciach eliminuje jednostkę ze świata społecznego, powoduje ograniczenie kontaktów międzyludzkich, poczucie wyobcowania.
Hamowanie agresji objawia się kierowaniem agresji na siebie i jest efektem zablokowania możliwości wyładowania jej na zewnątrz.
Wyobrażenie śmierci często rodzi się na tle jakichś ważnych zdarzeń jako refleksja, wtargnięcie czy skojarzenie. W syndromie presuicydalnym wyobrażenie śmierci połączone jest z abnegacją życia. Pojawia się jako jedno z kilku rozwiązań, stopniowo zajmuje coraz więcej uwagi i staje się uporczywym pragnieniem. Najbardziej niebezpieczne są wyobrażenia, które mobilizują jednostkę do przygotowań do zamachu samobójczego.
BIBLIOGRAFIA
1. Pospieszył Irena: Patologie społeczne. Wydawnictwo naukowe PWN
2. www.policja.pl/portal/pol/4/326/Samobojstwa.html